Λευκά στίγματα - εξωκκλήσια της Τήνου

Η αρχιτέκτονας Μαρία Βιδάλη αναλύει την καίρια θέση των εξωκκλησιών στο τηνιακό
τοπίο και τη σύνδεσή τους με τα χωριά και τους κατοίκους τους.



O ελάχιστος αριθμός εξωκκλησιών των 750 εξωκκλησιών στο νησί της Τήνου, είναι ένα φαινόμενο των ημερών μας, το οποίο εξελίχθηκε ιστορικά. Στο βιβλίο «Γή και Χωριό. Τα εξωκκλήσια της Τήνου»
της Μαρία Βιδάλη, εκδόσεων Δημοτικής Επιχείρησης Ανάπτυξης Εξωμβούργου Τήνου και Futura, αυτό που επιχειρείται να αποδοθεί είναι η σχέση του εξωκκλησιού με τη ζωή του χωριού και την  τοπογραφία του νησιού. Επίσης αποδίδεται η σημασία των εξωκκλησιών στο πλαίσιο ενός ευρύτερου προβληματισμού ως προς τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τον άνθρωπο.
Αυτό το βιβλίο χαράζει την δική του διαδρομή μέσα στα χωριά και το τοπίο της Τήνου, η οποία θα  μπορούσε να αποτελέσει ουσιαστική εμπειρία για τον επισκέπτη του νησιού και να του επιτρέψει να πλησιάσει πραγματικά στα βαθύτερα πολιτιστικά του στοιχεία.


Εσωτερικό στο εξωκκλήσι του Αγίου Μιχαήλ στη Θέση Πλακιανή, στα περίχωρατου
χωριού Καρδιανή

Το εξωκκλήσι και το προσωπικό ταξίδι του πιστού.
Τα εξωκκλήσια στεγάζουν την εικόνα ενός αγίου και συνδέουν την ιδέα της παρουσίας του Θεού με την ιδιοκτησία του ανθρώπου, αφού τα περισσότερα από αυτά είναι ιδιωτικά. Με άλλα λόγια, αντιπροσωπεύουν έναν διαφορετικό δεσμό ανάμεσα στον άνθρωπο και τον χώρο παρουσίας του θείου, έναν δεσμό που χαρακτηρίζεται από την ιδιοκτησία. Θα αναφέρω κάποια παραδείγματα χωριών και εξωκκλησιών, ώστε να γίνω καλύτερα αντιληπτή. Συγκεκριμένα, θα εστιάσω στο χωριό Αγάπη και στο εξωκκλήσι της Αγίας Σοφίας, μια μεταβυζαντινή επιπεδόστεγη βασιλική με ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Ωστόσο, το παράδειγμα που θα αναπτύξω είναι αντιπροσωπευτικό των περισσοτέρων χωριών και εξωκκλησιών του νησιού. Στο χωριό Αγάπη, όπως και στα άλλα χωριά
του νησιού, κάθε Σάββατο βράδυ ο πιστός εκτελεί το θρησκευτικό καθήκον της αφής του καντηλιού (βλ.14) . Αφήνει το σπίτι του την ώρα που σουρουπώνει και παίρνει τον δρόμο προς τον λόφο,  περπατώντας στο μονοπάτι ανάμεσα στα χωράφια και τους αγρούς προς το ιδιωτικό του εξωκκλήσι.  Το εξωκκλήσι της Αγίας Σοφίας είναι το μέρος της προσφοράς του. Εκεί εκφράζει την ευλάβειά του και την πίστη του με έναν τρόπο που αντανακλά την προσμονή του για σωτηρία και λύτρωση.


Το εξωκκκλήσι της Αγίας Σοφίας της Γρίζας, στην περιφέρεια του χωριού Αγάπη

Μέσα στο εξωκκλήσι ο πιστός ανάβει το λιβάνι και το κερί και κατόπιν ανάβει το καντήλι(βλ.15) χρησιμοποιώντας νερό και λάδι(βλ.16). Το καντήλι ήταν μια παράδοση που πέρασε στους Χριστιανούς  από τον Ιουδαϊσμό και συμβόλιζε για τους Χριστιανούς το Φως του Χριστού, σεβασμό,τιμή και λατρεία  προς το Θεό και τους αγίους. Στο μικρό δοχείο του καντηλιού, το λάδι συμβολίζει την ευσπλαχνία του Θεού προς την ανθρωπότητα, όπως αυτή εκφράζεται στη σωτηρία της οικογένειας του Νώε στην Κιβωτό από τα νερά του κατακλυσμού.(βλ.17)

Το φως των εξωκκλησιών, μέσα στην ερημιά του τοπίου και το σκοτάδι της νύχτας του Σαββάτου, υποδηλώνει τη μνήμη της παρουσίας του Θεού και των αγίων. Το φως αυτό είναι ένα συμβολικό φως, αντίστοιχο με αυτό του Μεγάλου Σαββάτου, καθώς μέσα στο σκοτάδι της νύχτας προαναγγέλλει την Ανάσταση του Χριστού. Η ερημιά του τοπίου αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη μετακίνηση αυτή του  πιστού. Στην περιγραφή της ερημιάς στη μεταβιβλική ιστορία από τον θεολόγο-ερευνητή Ερικ Βέγκελιν, αναφέρεται χαρακτηριστικά: η αγριότητα της ερημιάς θεωρούνταν μια ηθική έρημος αλλά και ένας ενδεχόμενος παράδεισος, ένα μέρος δοκιμασίας, ακόμα και τιμωρίας, αλλά και ένα καταφύγιο και τόπος
διαλογισμού.(βλ.18) Κατά τη διάρκεια του μικρού του ταξιδιού, ο άνθρωπος αφήνει το χωριό του και  τη συλλογική ζωή για να αναζητήσει μέσα στην απομόνωση έναν ασκητικό τρόπο έκφρασης της ανάγκης  του να έρθει πιο κοντά στον Θεό. Η απόσταση που καλύπτει ο άνθρωπος κατά τη διαδρομή ή μετακίνηση από το σπίτι προς το εξωκκλήσι είναι μεταβατική και διαμεσολαβητική: φέρνει τον άνθρωπο από έναν πολιτικώς τακτοποιημένο κόσμο σε έναν θεϊκό κόσμο.


Το εξωκκλήσι της Αγίας Αναστασίας στα Ρέντια, στην ευρύτερη περιοχή του χωριού
Κάτω Κλίσμα

Εκτός από την κοινότητα και την οικογένεια στην οποία ανήκει ένας συγκεκριμένος ναός, ανήκει επίσης στον άγιο στον οποίο είναι αφιερωμένος. Ο άγιος εγκαθιστά τον τόπο του σ’ ένα κομμάτι γης, συνδέοντας  τον θρύλο του με τα χαρακτηριστικά του μέρους. Για παράδειγμα, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής(βλ.19) ‘κατοικεί’ στις πηγές και ο Άγιος Μιχαήλ(βλ.20) στις σπηλιές. Ο Προφήτης Ηλίας(βλ.21) ‘κατοικεί’ στις  κορυφές των βουνών και ο Άγιος Πέτρος(βλ.22) στις ακτές. Οι άγιοι δημιουργούν έναν τόπο ενσωματώνο-
ντας τον χριστιανισμό στο φυσικό τοπίο και στη δική τους ειδική τοπογραφία. Παρομοίως, τα εξωκκλήσια υποδεικνύουν τη δική τους τοπογραφική περιοχή. Η λειτουργία τελείται τουλάχιστον δύο φορές το χρόνο  μέσα στο εξωκκλήσι, την ημέρα της γιορτής του αγίου και ακριβώς μετά το Πάσχα, κατά τη διάρκεια των σαράντα ημερών μεταξύ της Ανάστασης και της Ανάληψης του Χριστού. Αυτές είναι οι περιστάσεις στις οποίες έχει καθιερωθεί να τελείται συλλογική πομπή προς το εξωκκλήσι.

Το εξωκκλήσι και η συλλογική πομπή των πιστών στο τοπίο.
Η εβδομάδα μετά το Πάσχα ονομάζεται Διακαινήσιμος Εβδομάδα(βλ.23). Την εβδομάδα αυτή είναι που όλα τα εξωκκλήσια ξεκινούν τα πανηγύρια τους, τη λειτουργία και τα κοινά γεύματα, γιορτάζοντας  την Ανάσταση του Χριστού και τον άγιο στον οποίο ο ναός είναι αφιερωμένος. Επίσης, η Διακαινήσιμος Εβδομάδα είναι η εβδομάδα της απαγγελίας του Ευαγγελίου στις εξοχές, μια αναπαράσταση της αναγγελίας της Ανάστασης του Χριστού από τους Αποστόλους. Η Διακαινήσιμος σημαίνει την αρχή μιας νέας περιόδου στη θρησκεία. Έχει την έννοια της ανανέωσης, της αναβάπτισης.(βλ.24)


Κατοικία στο χωριό Σμαρδάκιτο

Στο χωριό Καρδιανή για παράδειγμα, τρεις μέρες μετά το Πάσχα, οι χωριανοί συνοδευόμενοι από τους κατοίκους γειτονικών κοινοτήτων, γιορτάζουν την Ανάσταση στο εξωκκλήσι του Αγίου Πέτρου στην ομώνυμη παραλία.(βλ.25) Θα ήθελα και πάλι να επισημάνω ότι το παράδειγμα που αναπτύσσω είναι αντιπροσωπευτικό των περισσοτέρων χωριών και εξωκκλησιών του νησιού. 

Το εξωκκλήσι του Αγίου Πέτρου χτίστηκε το 1621 και ήταν ιδιοκτησία ενός χωρικού της Καρδιανής  που αργότερα δώρισε τον ναό στην ενοριακή εκκλησία.(βλ.26) Δίπλα στον ναό έχει χτιστεί ένας ημιυπαίθριος χώρος, έτσι ώστε η κοινότητα των πιστών να μπορεί να συμμετέχει στο Δείπνο της  Αγάπης μετά τη λειτουργία.(Εικ. 36, 37, 38). Κατά τη διάρκεια της γιορτής του ναού, το εξωκκλήσι  του Αγίου Πέτρου στην παραλία γίνεται σημείο συνάντησης του παρόντος χρόνου και του ιστορικού  χρόνου της Ανάστασης του Ιησού Χριστού. Οι χωρικοί και οι συμμετέχοντες στο παροντικό γεγονός  βρίσκονται να συμμετέχουν παράλληλα σ’ ένα ιστορικό γεγονός και συγχρόνως επαναπροσδιορίζουν
τη σχέση τους με τη φύση και την κοινότητα.


Ο Άγιος Γρηγόριος και η Αγία Σοφία. Τοιχογραφία στο εσωτερικό του ναού της
Αγίας Σοφίας της Γρίζας

Πριν το πανηγύρι το μέρος χρειάζεται να καθαριστεί, να εξαγνιστεί. Την ημέρα του πανηγυριού όλα πρέπει να είναι καθαρά και ασβεστοβαμμένα. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας ο ιερέας διαβάζει το Ευαγγέλιο και κατόπιν ευλογεί το φαγητό του γεύματος. Η επιλογή των χωρίων του Ευαγγελίου γίνεται ανάλογα με την τοποθεσία του ναού. Εάν το εξωκκλήσι βρίσκεται κοντά στη θάλασσα, τότε το ευαγγελικό ανάγνωσμα θα αναφέρεται στις εμφανίσεις του Χριστού στην ακρογιαλιά. 
Για παράδειγμα, ο Χριστός εμφανίστηκε μετά την Ανάστασή Του στον Πέτρο ενώ αυτός ψάρευε. Το Γεύμα της Αγάπης(βλ.27) που ακολουθεί τη λειτουργία είναι βασισμένο στο μοίρασμα του φαγητού που οι πιστοί φέρνουν μαζί τους μεταξύ των μελών της κοινότητας. Σύμφωνα με τις Γραφές, ο Ιησούς μετά τις εμφανίσεις Του ζήτησε από τους Αποστόλους να δειπνήσουν μαζί Του.
Αργότερα ο Ιησούς εμφανίστηκε πάλι στους μαθητές στην όχθη της λίμνης Τιβεριάδος (Ιωάννης 21,1), οπού ύστερα από τις άκαρπες προσπάθειες των μαθητών να πιάσουν ψάρια και δίχως να Τον αναγνωρίσουν, Εκείνος τους λέει: «Ρίξτε το δίχτυ στη δεξιά μεριά του πλοίου και θα βρείτε ψάρια.» (Ιωάννης 21,7) «Φέρτε από τα ψάρια που πιάσατε τώρα.» (Ιωάννης 21,10) «Ελάτε να φάτε, τους λέει  ο Ιησούς.» (Ιωάννης 21,12)…. Το Γεύμα της Αγάπης είναι το παράδειγμα που δίνει ο Θεός για να μιμηθούν οι άνθρωποι. Δεν είναι μια κατάσταση συναισθηματισμού αλλά μια πρόθεση να κάνεις  καλό. Δεν είναι μια κρυμμένη στοργή αλλά μια απόκρυφη επιθυμία που ψάχνει μέσα έκφρασης.(βλ.28) 
Αναδύεται από την παρουσία του θείου και την αδελφική συμπόνια και φιλανθρωπία και αποτελεί επίσης μια αναπαράσταση του Τελευταίου Δείπνου. Με άλλα λόγια, είναι το κοινοτικό δείπνο μετά την αναβίωση της συλλογικής μνήμης και γνώσης κατά τη διάρκεια της λειτουργίας. Κατά τη διάρκεια του δείπνου αυτού επιβεβαιώνονται εκ νέου οι κοινοτικοί δεσμοί και η συνέχεια της παράδοσης. 

Ο Τζόναθαν Σμιθ, ερευνητής της ελληνικής αρχαιότητας, προτείνει μια ακόμη ερμηνεία: ότι ήδη από την αρχαιότητα τελετουργικά συμπόσια τελούνταν συχνά μέσα στην περιοχή του ιερού κατά την κορύφωση του πανηγυριού, ούτως ώστε να επιβεβαιωθεί μια αίσθηση κοινότητας μέσω της ίσης διανομής φαγητού. (βλ.29). Η σχέση των εξωκκλησιών με την περιοχή του χωριού, το σπίτι και την ερημική γη διαλύει την ανωνυμία στην τοπογραφία του νησιού, δημιουργεί μια τάξη στο φυσικό τοπίο και σχηματίζει μια τοπογραφία πλεγμένη από την μετακίνηση των ανθρώπων και τις δραστηριότητές τους. Η πομπή προς τα εξωκκλήσια κατά τη διάρκεια των πανηγυριών και οι μετακινήσεις των χωρικών προς και από αυτά 
δημιουργούν μια αλληλεπίδραση μεταξύ του φυσικού τοπίου και του χωριού. Δημιουργείται επίσης μια αλληλεπίδραση στην ανανέωση των δεσμών της κοινότητας και της συλλογικής ζωής των χωρικών.

Ότι διαβάσατε είναι ένα μικρό κομμάτι από την υπέροχη δουλειά της Μαρίας Βιδάλη.
Την διακίνηση του Βιβλίου λευκώματος της Μαρίας Βιδάλη έχει αναλάβει ο Τζανακάκης Ε. ΜΕΠΕ.


Τοιχογραφία στο εξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου, στα περίχωρα του χωριού Λουτρά

14. Μ. Σιώτης, Κυκλαδικό Φως, Η θρησκευτικότητα των Τηνίων, Τα Εξωκκλήσια της Νήσου Τήνου, Αριθμός 157 (Τήνος, Απρίλιος 1962)

15,16,17. Γεώργιος Τουφεκλής, ορθόδοξος ιερέας και θεολόγος στην Ιερατική Σχολή της Τήνου, προφορική συνέντευξη 14-07-05. Στην αρχή η χρήση του καντηλιού απαντούσε σε πρακτικές ανάγκες, έτσι ώστε οι άνθρωποι  να μπορούν να βλέπουν όταν προσεύχονται. Το καντήλι πρωτοχρησιμοποιήθηκε στη διάρκεια των διώξεών των χριστιανών στις κατακόμβες. Αυτός είναι ένας λόγος που αποτελεί σύμβολο του Χριστού (λέγεται και Φως του Χριστού) που αυτοαποκαλείται ‘Φως του Κόσμου.’ Το καντήλι συμβολίζει το Φως του Χριστού που φώτιζε την καθαρή καρδιά του πιστού. Για το συμβολισμό του λαδιού στο δοχείο του καντηλιού ο Γ. Τουφεκλής αναφέρθηκε στην ευσπλαχνία του Θεού, όπως αυτή εκφράστηκε με την επιστροφή του περιστεριού στην  κιβωτό του Νώε με ένα κλαδί ελιάς στο ράμφος του. 

18. George H. Williams, Wilderness and Paradise in Christian Thought: The Biblical Experience of the Desert in  the History of Christianity, (New York: Harper & Brothers Publishers, 1962)

18,19. Ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής βρίσκεται πάντα κοντά σε μέρη με νερό (Βλ. Γ. Δημητροκάλλης, Παραδοσιακή Ναοδομία στην Τήνο, σ.10).

20. Η σπηλιά ως μέρος αφιερωμένο στον αρχάγγελο, προέρχεται από μια αρχαία ιουδαϊκή και χριστιανική παράδοση, η οποία ενέπνευσε τις τοπικές παραδόσεις μεταφέροντας την πίστη ότι ο αρχάγγελος Μιχαήλ ήταν υπεύθυνος για τη μεταφορά των ψυχών των αποθανόντων στον κάτω κόσμο (βλ. Μ. Φώσκολος, Τηνιακά, Επιστημονική, περιοδική έκδοση της Εταιρείας Τηνιακών Ερευνών, πρώτος τόμος, Εισαγωγή στην Ιστορία των Καθολικών Εκκλησιών της Τήνου, (Aθήνα, 1996),σ.52).

21. Ο προφήτης Ηλίας εντοπίζεται πάντα σε βουνά, εξαιτίας του μύθου που λέει ότι ήθελε να μείνει μακριά από τη θάλασσα, αφού ταξίδεψε για πολλά χρόνια σε πλοίο.

22. Ο Άγιος Πέτρος ήταν ψαράς. Ο Χριστός εμφανίστηκε στον Πέτρο μετά την Ανάστασή Του, ενώ εκείνος ψάρευε στην ακτή.

23. Μ. Σιώτης, Κυκλαδικό Φως, Τα Εξωκκλήσια της Νήσου Τήνου, Αριθμός 153, (Τήνος, Φεβρουάριος 1962)

24. Γ. Τουφεκλής, ορθόδοξος ιερέας και θεολόγος, προφορική συνέντευξη 14-07-05.

25. R. R Williams,(Bishop of Leicester) ed., The Acts of the Apostles, (SCM Press), σ. 43-44: ‘Είχε δηλωθεί από τον Ιησού ότι ο Πέτρος ήταν να γίνει ο βράχος πάνω στον οποίο θα κτιζόταν η εκκλησία.’ Ο Πέτρος, σαν ένας αληθινός Απόστολος, έγινε μάρτυρας της Ανάστασης του Ιησού Χριστού.

26. Π. Μαρκος Φώσκολος, Ιστορία του χωριού και της καθολικής ενορίας Καρδιανής, Εκδοση 1, Αθήνα 1977, σελ. 40.

27. L. F. Cross The Oxford Dictionary of the Christian Church, (Oxford: Oxford University Press, 1958), σ. 23: ‘Ο όρος αναφέρεται στο κοινό θρησκευτικό γεύμα που φαίνεται πως τελούνταν στη νεαρή Εκκλησία σε στενή σχέση με την Ευχαριστία, αργότερα δε οι αγάπες μοιάζουν όλο και περισσότερο να έχουν γίνει ένα φιλανθρωπικό δείπνο. Έτσι περιγράφονται και από τον Άγιο Αυγουστίνο.

28. Ceslaus Spicq, O.,
Agape in the New Testament, Volume One, Agape in the Synoptic Gospels, Translated by Sister Marie Aquinas McNamara, O.P. and Sister Mary Honoria Richter, O.P., (St. Louis: B. Herder Book Co.,1963), σ. 6, σ. 12.

29. Jonathan Z. Smith, To Take Place, Toward theory in Ritual, (Chicago: The University of Chicago Press, 1987), 
σ. 228: ‘Είναι φανερό ότι αρχικοί πυρήνες της ελληνικής θρησκείας ήταν η θυσία και η διαδικασία του φαγητού. 
Το φαγητό ήταν το βασικό έθιμο σε θρησκευτικές κοινότητες τόσο διαφορετικές όσο αυτές της μινωικής θρησκείας 
και των πρώτων χριστιανών.

http://www.tinos-about.gr